|
POLACY W PRUSACH WSCHODNICH
Początki osadnictwa polskiego datują się na XIV i
XV
wiek, gdy
opustoszałe tereny dawnych Prusów zwyciężonych i ujarzmionych
przez Krzyżaków
podległy osadnictwu rolnemu - głównie żywiołu polskiego, który
asymilując się z
resztkami Prusów i Litwinów - był jednocześnie odporny wobec
niemczyzny. W 1525 roku książę Albrecht Hohenzollern -
dotychczasowy Wielki Mistrz Krzyżacki -przeszedł
na wiarę luterańską. Stał się świeckim władcą nowego państwa,
które nazwano
Prusami Książęcymi. Albrecht złożył hołd królowi polskiemu -
Zygmuntowi Staremu.
Prusy stały się lennem Polski. W tym czasie układ stosunków
etnograficznych w kraju przedstawiał się następująco: w
północno-wschodniej części mieszkała głównie ludność
prusko-litewska, w środkowej pruska pomieszana z polską, na
południu i południowym wschodzie przeważnie ludność polska.
Szlachta i mieszczanie pochodzenia niemieckiego
rozrzuceni byli w całym kraju. Brak dokładnych danych co do
stosunku liczbowego
poszczególnych narodowości. Badania historyczne (W.Kętrzyński)
wskazują, że pod koniec
wieku
XV
ludność polska stanowiła około połowy mieszkańców; w XVI XVII
przybyli
nowi osadnicy z Mazowsza - głównie szlachta. Następowało często
naturalne polszczenie żywiołu pruskiego i niemieckiego. Siłę
nowej społeczności stanowił związek z krajem macierzystym.
Polska była wówczas zwierzchniczką lenną Prus Książęcych.
Związek z nią gwarantował dobrobyt oraz zachowanioe praw i
przywilejów, których pragnęła ogromna większość ludności Prus
Książęcych, bez względu na narodowość.
Ponadto w miejscowościach o nazwach niemieckich, litewskich lub
pruskich spotykamy często nazwiska polskie - i wśród chłopów i
wśród ziemian.
Osadnictwo ludności polskiej docierało do wszystkich powiatów
państwa
pruskiego. Dowodem tego są liczne polskie nazwy w całym kraju.
Na przykład:
-
w powiecie Królewiec (niem.Koenigsberg, ras. Kaliningrad):
Pogany, Pruski Ostrów,
Wilki, Lipa.........
-
w powiecie Gierdawy(niem.Gerdauen, ros.Żeleznodoroznyj):
Błędowo, Dąbrowa,
Klonówka, Gniadkowo, Kurkowo, Kurkówko, Łączki, Polesie,
Popówko, Kozłówko,
Sokoły, Suczki, Trocin, Wesołowo, Wesołówko, Wola, Miczuły,
Muldzie,Zawady,
Różanna... Wiadomo, że w roku 1480 pracował tam m.in. - ksiądz
Mikołaj Furman;
-
w powiecie Wystruć (niem.Insterburg, ros. Czerniachowsk):
Ząblewo....
-
w powiecie Gąbin (niemGumbinnen, ros.Gusiew):Susiszki,
Gierwiszki,
-
w powiecie Darkiejmy (niem.Darkehmen, ros.Oziersk):Polska Wieś,
Pieski,
Diwidiszki, Gudwaly, Dąbrówka, Karpowo Duże i Małe, Kleszego,
Mieduniszki Małe
i Wielkie, Rogale, Żabin, Żabinek, Balety, Tatary, Maciejowa
Wola, Piątki, Sikory....
To tylko niektóre przykłady. Na starych mapach znajdujemy
polskie
nazwy we wszystkich powiatach. Z czasem ulegały zniemczeniu -
otrzymywały inne
końcówki, zmieniała się pisownia. Np. Góry zmieniano na Gurren,
Tatary na Tatarren,
Żabin na Schabienen itd. Przed
II
wojną światową wiele nazw zmieniono w trybie
administracyjnym na zupełnie nowe, prawdziwie niemieckie", żeby
zatrzeć ślady
innych poza niemieckąnarodowości: polskiej i litewskiej.
Nie było to proste, bo już w XVII stuleciu było w Prusach
Wschodnich
ponad 150 nazwisk rodzin szlacheckich , nie mówiąc już o
chłopach czy mieszczanach.
Cała historia tego obszaru pełna jest znajomo brzmiących
nazwisk: Arciszewscy,
Babińscy, Przypkowscy, Morsztynowie, Kwiatkowscy, Ogińscy,
Żabińscy.........
Geograf niemiecki Busching pisał w drugiej połowie XVIII wieku,
że w południowej części Prus Wschodnich wszyscy mieszkańcy
mówią po.polsku". Na północy kraju ten procent był mniejszy, ale
historycy twierdzą, że przy ogólnej
liczbie ludności 360 000 - 400 000 w drugiej połowie XVIII wieku
ludność polska
stanowiła około połowy mieszkańców państwa . W tym czasie
polityka zagraniczna i wewnętrzna elektorów pruskich stawała się
coraz bardziej antypolska. W 1724 roku
zakazano Polakom osiedlania się w północnej części kraju : w
Kłajpedzie (niem.Memel, lit.Klajpeda), Tylży (niem.Tilsit,
ros.Sowietsk), Gąbinie(niem.Gumbinnen, ros.Gusiew),
Wystruci (niem. Insterburg, ros.Czerniachowsk), Królewcu
(niem.Koenigsberg,
ros.Kaliningrad). Po rozbiorach Polski germanizacja nasiliła
się.
Tym niemniej ludność Prus Wschodnich - aż do chwili powstania
państwa niemieckiego w 1871 roku - była życzliwie nastawiona
wobec diaspory polskiej, sprzyjała i pomagała powstańcom polskim
w 1830-31 (Powstanie Listopadowe), 1848-49 (Wiosna Ludów), w
1863-64 (Powstanie Styczniowe).
Szczególne nasilenie polityki antypolskiej w prusach Wschodnich
przypada na okres Niemiec hitlerowskich, na lata 1933 - 1945.
Tępiono wszelkie
przejawy polskości. Od chwili napadu Niemiec na Polskę 1
września 1939 roku
utworzono specjalny obóz koncentracyjny w Hohenbruch koło
Królewca, do którego
zesłano działaczy polskich z terenu całych Prus, nauczycieli,
księży, uczniów szkół polskich. Jeńców wojennych z kampanii
wrześniowej 1939 r. zamknięto w obozie
Stalag A-l koło Królewca.
W latach 1939-1945 hitlerowcy przywieźli na teren Prus 230 000
niewolników -młodych ludzi z całej okupowanej Europy. Większość
z nich stanowili Polacy -pracowali
w fabrykach i gospodarstwach rolnych.
: Według spisów niemieckich w chwili wybuchu
II
wojny światowej w Prusach Wschodnich było 100 000 mieszkańców
pochodzenia polskiego. Nie były
to jednak prawdziwe dane. Dla zafałszowania sytuacji podzielono
ludność polską na cztery grupy: Polaków, Mazurów, Polako-Niemców
i Niemco-Polaków; podobnie postąpiono z Litwinami. W rezultacie
stwierdzono, że Polacy i Litwini razem wzięci
stanowili 5,5%. Badania historyków polskich wykazały, że liczba
Polaków wynosiła w
tym czasie ponad 200 000 osób.
W latach 1939 -1945 hitlerowcy przywieźli na teren Prus 230 000
niewolników młodych ludzi z całej okupowanej Europy. Większość
z nich stanowili
Polacy . Pracowali w fabrykach, gospodarstwach rolnych, jako
służba w domach niemieckich.
W kwietniu 1945 roku upadła III Rzesza. Wraz z nią przestała
istnieć
niemiecka prowincja Prusy Wschodnie.
Pewną ilustracją tematu polskości do tej minionej epoki będą
ciekawostki historyczne związane z powiatami (rejonami) Obwodu
Kaliningradzkiego, w
których obecnie działają polskie wspólnoty kulturowe.
BAŁTIJSK (pol.Piława,Pilawa; niem.Pillau)
1642 Król Polski Władysław
IV
rozbudował i unowocześnił port w Pilawie.
Tu więziono Hieronima Rotha w 1662 r. (potem w Kołobrzegu,
Kostrzynie i Peltz ,
k/Magdeburga, gdzie zmarł w 1678 roku ) - bohatera opozycji
pruskiej przeciw
Hohenzollernom.
Po upadku Powstania Listopadowego generał Giełgud przekroczył ze
swoją armią
granicę pruską udając się na zachód (1831-1832). Żołnierzy
władze pruskie internowały
w obozach w Pilawie, oficerom pozwolono zamieszkać w kwaterach
prywatnych
w Królewcu, w Rybakach (wśród nich byli: generał Dezydery
Chłapowski i adiutant hrabia Wielopolski z żoną).
W 1914 roku lekarzem wojskowym był tu Aleksander
Majkowski, znany
pisarz
kaszubski, redaktor i wydawca Gryfa", działacz
społeczno-oświatowy (1876 - 1938).
1925 - wg oficjalnych statystyk mieszkało tu 161 Polaków.
Letnoje (pol.Tekity, niem.Tenkitten)
-
domniemane miejsce śmierci
Św. Wojciecha (Adalberta) 13 kwietnia 997 roku.
Na cześć świętego postawiono tam w latach 1422-25 kapliczkę. Gdy
się rozpadła po stu
latach - na jej miejscu stanął potężny krzyż dębowy. W 1835
zastąpił go krzyż żeliwny
ufundowany przez hrabinę Wielopolską, z pomocą jej męża i
przyjaciół. Został
zburzony w 1946 roku. Obecnie - dzięki staraniom burmistrza
Bałtijska A.Kuźniecowa
-
stoi tu od roku 1997 nowy
stalowy krzyż, dziesięciometrowj wyskości, ufundowany
przez firmę ELZAM z
Elbląga..
CZERNIACHOWSK (pol.Wystruć, niem.Insterburg)
1457 - zamek krzyżacki zdobyty przez wojska polskie.
1585 - w okolicy Wystruci zmarł Marcinkowski, polski pisarz
reformacyjny,
dworzanin króla Zygmunta Augusta; uczył księcia języka polskiego
; od 1565 był
tłumaczem i sekretarzem do spraw polskich na jego dworze w
Królewcu.
1607-1646 -głoszono w Wystruci kazania po polsku.
W latach 1700 - 1721 mieszkał tu z rodziną książę Kazimierz
Czartoryski - kasztelan wileński, założyciel Familii.
W czasie Powstania Styczniowego (1863) działała tu bardzo
aktywnie jedna
z organizacji popierających powstanie. W 1864 r, przybył do
Wystruci Józef Jacewicz,
który objął kierownictwo organizacji zajmującej się przerzutem
członków organizacji
augustowskiej do Prus i zbieraniem informacji o Powstaniu.
Organizację wykryto,
w kwietniu 1865 roku toczył się proces przeciwko Jancewiczowi i
towarzyszom, wśród
których był także oberżysta Liedke z Wystruci.
1925 - wg statystyk oficjalnych mieszkało tu 61 Polaków w
mieście i 70 w powiecie.
Informacja z 1926 roku (E.Chwalewik):
Biblioteka gimnazjalna,
założona 1834, liczy ok.7 000 tomów, 15 000
programów, 33 mapy i przeszło 100 nut. Zawiera sporo dzieł o
Mazowszu Pruskim.
Biblioteka i Muzeum Towarzystwa Starożytności
niemieckiego, założonego w
1880 roku, posiadają księgozbiór (przeszło 1.75 tomów), z dużym
działem dotyczącym Mazowsza Pruskiego i Litwy, a w dziale
muzealnym 3.680 przedmiotów z tego terenu).
Ocalał dawny kościół katolicki, wyświęcony w 1912 (neogotycki),
znów czynny.
W czasie
II
wojny przywieźli Niemcy przywieźli tu wielu Polaków na roboty
przymusowe
,
Zielonyj Bor (poi. Karalne ,niem.Luisenberg, lit.Karalene)
W tutejszym seminarium nauczycielskim uczył w latach 1820-32
pochodzący z
polskiej Litwy Wilhelm Mendel (1799-1869), wydawca i redaktor
prasy polskiej na
Mazurach.
Seminarium to ukończyło wielu Mazurów, m.in. Marcin Giersz
(1808-1895 ) pisarz, publicysta i działacz mazurski, wydawca
Kalendarza królewiecko-polskiego, ewangelickiego.
GUSIEW (pol.Gombin,Gąbin, niem.Gumbinnen)
Informacja z 1926 roku:
Bibliotekagimnazjalna,
założona w 1784 roku liczy ok.9.000 tomów i posiada
liczne dawne druki polskie.
Biblioteka Zarządu Państwowego,
założona w roku 1725 przy ówczesnej
Kamerze Litewskiej Wojny i Domenów w Gąbinie liczy ok. 15.500
tomów. Posiada część księgozbioru dawnej Kamery pruskiej w
Białymstoku. Obfituje w dawne druki
polskie."
1782 - 1849 - Jerzy Fryderyk Hartung z Królewca uruchomił tu
zakład filialny swojej drukarni królewieckiej, w którym
wykonywano część prac związanych z drukiem
polskich książek.
1796 - na zjeździe duchowieństwa ks. Michał Franciszek Karpowicz
(1744 - 1803), wybrany został administratorem pruskich terenów
diecezji wileńskiej; 1799 - papież
Pius
VI
erygował diecezję węgierską, a biskupem ordynariuszem mianował
ks.Karpowicza.
1813 - radcą konsystorza ewangelickiego i członkiem komisji
egzaminacyjnej został
Tymoteusz Gisevius (dyrektor polskiego seminarium
nauczycielskiego w Ełku).
Wojciech Kętrzyński, późniejszy historyk i dyrektor Ossolineum
we Lwowie korzystał ze stypendium miasta Gąbina.
1925 - w Gąbinie mieszkało 42 Polaków.
;
Było 5 kościołów: katolicki - 1901, obecnie klub garnizonowy;
staro-luterański 1026.
obecnie cerkiew; reformowany - 1736 - nie istnieje; salzburski -
1752/4
,
odbudowany,czynny; protestancki staromiejski" -jest czynny.
Podczas
II
wojny była tu duża grupa Polaków na robotach przymusowych.
OZIORSK (pol.Darkiejmy, niem. Darkebmen, Darkeymen, Angerapp)
Suworowka ( niem.Weedern)
W dugiej połowie XIX i pierwszej połowie
XX
wieku gospodarzyła tu rodzina
Cycewiczów: Eberhard, Anna i Erdmute. Majątek słynął ze hodowli
koni trakenów
I znakomitej gospodarki.
t
Uljanowka (pol.Bejnuny, niem. Beynuhnen)
W XVI wieku właścicielami tutejszych posiadłości byli Mgowscy -
szlachta polska z Mgowa na Pomorzu, którzy z czasem przenieśli
się do Sztynortu, gdzie pobudowali piękny paląc. Oni sami z
czasem przybrali nazwisko Lehndorffów, ale służyli Polsce i
królowi polskiemu. Ostatni z rodu - heinrich Lehndorf
uczestniczył w spisku na Hitlera
i został stracony w 1944 r.
KALININGRAD (pol.Królewiec, niem.Koenigsberg)
Informacja z 1926 roku (E.Chwalewik):
- Archiwum Państwowe (na zamku krzyżackim) zawiera
najbogatszy w Prusach zbiór dokumentów: rękopisy i dokumenty
klasztorów katolickich, księgi urzędowe
i sądowe różnych miast, 14 tomów korespondencji książąt pruskich
z polskim dworem
królewskim z lat 1525- 1628, 36 tomów akt dot.sejmów polskich i
korespondencji
z dostojnikami, ok.1000 listów itd., itd.
-
Biblioteka katedralna -
w wieży katedry
liczy ok.2150 tomów, zawiera teologię XVI
i XVII, ma druki polskie i dotyczące Polski. Założona w 1620 r;
w 1701 powiększona
znacznie o darowizę rodziny Drozdów.
-
Biblioteka miejska,
założona w 1541 r, liczy 87 500 tomów, ma druki i rękopisy
polskie i Polski dotyczące.
-
Biblioteka uniwersytecka - zawiera 380 000 tomów, 750
ikunabulów, 750 rękopisów
Najstarsze z XV/pocz.XVI w. Mieści w sobie darowizny
znakomitości ówczesnych,
min. bibliotekę księcia Bogusława Radziwiłła ; wiele bezcennych
druków polskich
i dotyczących Polski.
-
Katedra ewangelicka
(gotyk z
XV
w.) - mieści się tu grobowiec księcia Bogusława
Radziwiłła i jego małżonki Anny.
-
Muzeum Miejskie -
posiada obraz J.Brandta.
-
Muzeum Prussia "
niemieckiego Towarzystwa Starożytności w dziale etnograficzno-
archeologicznym posiada dużo przedmiotów dotyczących Mazurów i
Litwinów prus
kich; przy Muzeum istnieje biblioteka podręczna poświęcona
sztuce (5 000 tomów).
W kościele na Grobli Kamiennej aż po wiek
XX
odbywały się nabożeństwa w
języku polskim.
 Oprcowała;
Barbara Chludzińska
(ciąg dalszy nastąpi)
|
