Strona glowna  
 

 

                                            

POLACY W PRUSACH WSCHODNICH

Początki osadnictwa polskiego datują się na XIV i XV wiek, gdy opustoszałe tereny dawnych Prusów zwyciężonych i ujarzmionych przez Krzyżaków podległy osadnictwu rolnemu - głównie żywiołu polskiego, który asymilując się z resztkami Prusów i Litwinów - był jednocześnie odporny wobec niemczyzny. W 1525 roku książę Albrecht Hohenzollern - dotychczasowy Wielki Mistrz Krzyżacki -przeszedł na wiarę luterańską. Stał się świeckim władcą nowego państwa, które nazwano Prusami Książęcymi. Albrecht złożył hołd królowi polskiemu - Zygmuntowi Staremu. Prusy stały się lennem Polski. W tym czasie układ stosunków etnograficznych w kraju przedstawiał się następująco: w północno-wschodniej części mieszkała głównie ludność prusko-litewska, w środkowej pruska pomieszana z polską, na południu i południowym wschodzie przeważnie ludność polska. Szlachta i mieszczanie pochodzenia niemieckiego rozrzuceni byli w całym kraju. Brak dokładnych danych co do stosunku liczbowego poszczególnych narodowości. Badania historyczne (W.Kętrzyński) wskazują, że pod koniec wieku XV ludność polska stanowiła około połowy mieszkańców; w XVI XVII przybyli nowi osadnicy z Mazowsza - głównie szlachta. Następowało często naturalne polszczenie żywiołu pruskiego i niemieckiego. Siłę nowej społeczności stanowił związek z krajem macierzystym. Polska była wówczas zwierzchniczką lenną Prus Książęcych. Związek z nią gwarantował dobrobyt oraz zachowanioe praw i przywilejów, których pragnęła ogromna większość ludności Prus Książęcych, bez względu na narodowość.

Ponadto w miejscowościach o nazwach niemieckich, litewskich lub pruskich spotykamy często nazwiska polskie - i wśród chłopów i wśród ziemian.

Osadnictwo ludności polskiej docierało do wszystkich powiatów państwa pruskiego. Dowodem tego są liczne polskie nazwy w całym kraju. Na przykład:

-  w powiecie Królewiec (niem.Koenigsberg, ras. Kaliningrad): Pogany, Pruski Ostrów,
Wilki, Lipa
.........

-  w powiecie Gierdawy(niem.Gerdauen, ros.Żeleznodoroznyj): Błędowo, Dąbrowa,
Klonówka, Gniadkowo, Kurkowo, Kurkówko, Łączki, Polesie, Popówko, Kozłówko,
Sokoły, Suczki, Trocin, Wesołowo, Wesołówko, Wola, Miczuły, Muldzie,Zawady,
Różanna... Wiadomo, że w roku 1480 pracował tam m.in. - ksiądz Mikołaj Furman;

-  w powiecie Wystruć (niem.Insterburg, ros. Czerniachowsk): Ząblewo....

-  w powiecie Gąbin (niemGumbinnen, ros.Gusiew):Susiszki, Gierwiszki,

-  w powiecie Darkiejmy (niem.Darkehmen, ros.Oziersk):Polska Wieś, Pieski,
Diwidiszki, Gudwaly, Dąbrówka, Karpowo Duże i Małe, Kleszego, Mieduniszki Małe
i Wielkie, Rogale, Żabin, Żabinek, Balety, Tatary, Maciejowa Wola, Piątki, Sikory....

To tylko niektóre przykłady. Na starych mapach znajdujemy polskie nazwy we wszystkich powiatach. Z czasem ulegały zniemczeniu - otrzymywały inne końcówki, zmieniała się pisownia. Np. Góry zmieniano na Gurren, Tatary na Tatarren, Żabin na Schabienen itd. Przed II wojną światową wiele nazw zmieniono w trybie administracyjnym na zupełnie nowe, prawdziwie niemieckie", żeby zatrzeć ślady innych poza niemieckąnarodowości: polskiej i litewskiej.                                            

Nie było to proste, bo już w XVII stuleciu było w Prusach Wschodnich
ponad 150 nazwisk rodzin szlacheckich , nie mówiąc już o chłopach czy mieszczanach.
Cała historia tego obszaru pełna jest znajomo brzmiących nazwisk: Arciszewscy,
Babińscy, Przypkowscy, Morsztynowie, Kwiatkowscy, Ogińscy, Żabińscy.........

Geograf niemiecki Busching pisał w drugiej połowie XVIII wieku, że w południowej części Prus Wschodnich wszyscy mieszkańcy mówią po.polsku". Na północy kraju ten procent był mniejszy, ale historycy twierdzą, że przy ogólnej liczbie ludności 360 000 - 400 000 w drugiej połowie XVIII wieku ludność polska stanowiła około połowy mieszkańców państwa . W tym czasie polityka zagraniczna i wewnętrzna elektorów pruskich stawała się coraz bardziej antypolska. W 1724 roku zakazano Polakom osiedlania się w północnej części kraju : w Kłajpedzie (niem.Memel, lit.Klajpeda), Tylży (niem.Tilsit, ros.Sowietsk), Gąbinie(niem.Gumbinnen, ros.Gusiew), Wystruci (niem. Insterburg, ros.Czerniachowsk), Królewcu (niem.Koenigsberg, ros.Kaliningrad). Po rozbiorach Polski germanizacja nasiliła się.

Tym niemniej ludność Prus Wschodnich - aż do chwili powstania państwa niemieckiego w 1871 roku - była życzliwie nastawiona wobec diaspory polskiej, sprzyjała i pomagała powstańcom polskim w 1830-31 (Powstanie Listopadowe), 1848-49 (Wiosna Ludów), w 1863-64 (Powstanie Styczniowe).

Szczególne nasilenie polityki antypolskiej w prusach Wschodnich przypada na okres Niemiec hitlerowskich, na lata 1933 - 1945. Tępiono wszelkie przejawy polskości. Od chwili napadu Niemiec na Polskę 1 września 1939 roku utworzono specjalny obóz koncentracyjny w Hohenbruch koło Królewca, do którego zesłano działaczy polskich z terenu całych Prus, nauczycieli, księży, uczniów szkół polskich. Jeńców wojennych z kampanii wrześniowej 1939 r. zamknięto w obozie Stalag A-l koło Królewca.

W latach 1939-1945 hitlerowcy przywieźli na teren Prus 230 000 niewolników -młodych ludzi z całej okupowanej Europy. Większość z nich stanowili Polacy -pracowali w fabrykach i gospodarstwach rolnych.

:         Według spisów niemieckich w chwili wybuchu II wojny światowej w Prusach Wschodnich   było 100 000 mieszkańców pochodzenia polskiego. Nie były to jednak prawdziwe dane. Dla zafałszowania sytuacji podzielono ludność polską na cztery grupy: Polaków, Mazurów, Polako-Niemców i Niemco-Polaków; podobnie postąpiono z Litwinami. W rezultacie stwierdzono, że Polacy i Litwini razem wzięci stanowili 5,5%. Badania historyków polskich wykazały, że liczba Polaków wynosiła w tym czasie ponad 200 000 osób.

W latach 1939 -1945 hitlerowcy przywieźli na teren Prus 230 000 niewolników młodych ludzi z całej okupowanej Europy. Większość z nich stanowili Polacy . Pracowali w fabrykach, gospodarstwach rolnych, jako służba w domach niemieckich.

W kwietniu 1945 roku upadła III Rzesza. Wraz z nią przestała istnieć niemiecka prowincja Prusy Wschodnie.

 

Pewną ilustracją tematu polskości do tej minionej epoki będą ciekawostki historyczne związane z powiatami (rejonami) Obwodu Kaliningradzkiego, w których obecnie działają polskie wspólnoty kulturowe.

 

BAŁTIJSK (pol.Piława,Pilawa; niem.Pillau)

1642 Król Polski Władysław IV rozbudował i unowocześnił port w Pilawie.

Tu więziono Hieronima Rotha w 1662 r. (potem w Kołobrzegu, Kostrzynie i Peltz     , k/Magdeburga, gdzie zmarł w 1678 roku ) - bohatera opozycji pruskiej przeciw Hohenzollernom.

Po upadku Powstania Listopadowego generał Giełgud przekroczył ze swoją armią granicę pruską udając się na zachód (1831-1832). Żołnierzy władze pruskie internowały w obozach w Pilawie, oficerom pozwolono zamieszkać w kwaterach prywatnych w Królewcu, w Rybakach (wśród nich byli: generał Dezydery Chłapowski i adiutant hrabia Wielopolski z żoną).

W 1914 roku lekarzem wojskowym był tu Aleksander Majkowski, znany pisarz kaszubski, redaktor i wydawca Gryfa", działacz społeczno-oświatowy (1876 - 1938).

1925 - wg oficjalnych statystyk mieszkało tu 161 Polaków.

Letnoje (pol.Tekity, niem.Tenkitten)

- domniemane miejsce śmierci Św. Wojciecha (Adalberta)   13 kwietnia 997 roku.

Na cześć świętego postawiono tam w latach 1422-25 kapliczkę. Gdy się rozpadła po stu latach - na jej miejscu stanął potężny krzyż dębowy. W 1835 zastąpił go krzyż żeliwny ufundowany przez hrabinę Wielopolską, z pomocą jej męża i przyjaciół. Został zburzony w 1946 roku. Obecnie - dzięki staraniom burmistrza Bałtijska A.Kuźniecowa

- stoi tu od roku 1997 nowy stalowy krzyż, dziesięciometrowj wyskości, ufundowany
przez firmę ELZAM z Elbląga..

CZERNIACHOWSK (pol.Wystruć, niem.Insterburg)

1457 - zamek krzyżacki zdobyty przez wojska polskie.

1585 - w okolicy Wystruci zmarł Marcinkowski, polski pisarz reformacyjny, dworzanin króla Zygmunta Augusta; uczył księcia języka polskiego ; od 1565 był tłumaczem i sekretarzem do spraw polskich na jego dworze w Królewcu.

1607-1646 -głoszono w Wystruci kazania po polsku.

W latach 1700 - 1721  mieszkał tu z rodziną książę Kazimierz Czartoryski - kasztelan wileński, założyciel Familii.

W czasie Powstania Styczniowego (1863) działała tu bardzo aktywnie jedna z organizacji popierających powstanie. W 1864 r, przybył do Wystruci Józef Jacewicz, który objął kierownictwo organizacji zajmującej się przerzutem członków organizacji augustowskiej do Prus i zbieraniem informacji o Powstaniu. Organizację wykryto, w kwietniu 1865 roku toczył się proces przeciwko Jancewiczowi i towarzyszom, wśród których był także oberżysta Liedke z Wystruci.

1925 - wg statystyk oficjalnych mieszkało tu 61 Polaków w mieście i 70 w powiecie.

Informacja z 1926 roku (E.Chwalewik):

Biblioteka gimnazjalna, założona 1834, liczy ok.7 000 tomów, 15 000 programów, 33 mapy i przeszło 100 nut. Zawiera sporo dzieł o Mazowszu Pruskim.

Biblioteka i Muzeum Towarzystwa Starożytności niemieckiego, założonego w 1880 roku, posiadają księgozbiór (przeszło 1.75 tomów), z dużym działem dotyczącym Mazowsza Pruskiego i Litwy, a w dziale muzealnym 3.680 przedmiotów z tego terenu).

Ocalał dawny kościół katolicki, wyświęcony w 1912 (neogotycki), znów czynny.

W czasie II wojny przywieźli Niemcy przywieźli tu wielu Polaków na roboty
przymusowe                                                                                                             ,

Zielonyj Bor (poi. Karalne ,niem.Luisenberg, lit.Karalene)

W tutejszym seminarium nauczycielskim uczył w latach 1820-32 pochodzący z polskiej Litwy Wilhelm Mendel (1799-1869), wydawca i redaktor prasy polskiej na Mazurach.

Seminarium to ukończyło wielu Mazurów, m.in. Marcin Giersz (1808-1895 ) pisarz, publicysta i działacz mazurski, wydawca Kalendarza królewiecko-polskiego, ewangelickiego.

GUSIEW (pol.Gombin,Gąbin, niem.Gumbinnen)

Informacja z 1926 roku:

Bibliotekagimnazjalna, założona w 1784 roku liczy ok.9.000 tomów i posiada liczne dawne druki polskie.

Biblioteka Zarządu Państwowego, założona w roku 1725 przy ówczesnej Kamerze Litewskiej Wojny i Domenów w Gąbinie liczy ok. 15.500 tomów. Posiada część księgozbioru dawnej Kamery pruskiej w Białymstoku. Obfituje w dawne druki polskie."

1782 - 1849 - Jerzy Fryderyk Hartung z Królewca uruchomił tu zakład filialny swojej drukarni królewieckiej, w którym wykonywano część prac związanych z drukiem polskich książek.

1796 - na zjeździe duchowieństwa ks. Michał Franciszek Karpowicz (1744 - 1803), wybrany został administratorem pruskich terenów diecezji wileńskiej; 1799 - papież Pius VI erygował diecezję węgierską, a biskupem ordynariuszem mianował ks.Karpowicza.

1813 - radcą konsystorza ewangelickiego i członkiem komisji egzaminacyjnej został Tymoteusz Gisevius (dyrektor polskiego seminarium nauczycielskiego w Ełku).

Wojciech Kętrzyński, późniejszy historyk i dyrektor Ossolineum we Lwowie korzystał ze stypendium miasta Gąbina.

1925 - w Gąbinie mieszkało 42 Polaków.                          ;

Było 5 kościołów: katolicki - 1901, obecnie klub garnizonowy; staro-luterański 1026.
obecnie cerkiew; reformowany - 1736 - nie istnieje; salzburski - 1752/4                  ,

odbudowany,czynny; protestancki staromiejski" -jest czynny.

Podczas II wojny była tu duża grupa Polaków na robotach przymusowych.

OZIORSK   (pol.Darkiejmy, niem. Darkebmen, Darkeymen, Angerapp)

Suworowka ( niem.Weedern)

W dugiej połowie XIX i pierwszej połowie XX wieku gospodarzyła tu rodzina
Cycewiczów: Eberhard, Anna i Erdmute. Majątek słynął ze hodowli koni trakenów
I znakomitej gospodarki.                                                   t

Uljanowka (pol.Bejnuny, niem. Beynuhnen)

W XVI wieku właścicielami tutejszych posiadłości byli Mgowscy - szlachta polska z Mgowa na Pomorzu, którzy z czasem przenieśli się do Sztynortu, gdzie pobudowali piękny paląc. Oni sami z czasem przybrali nazwisko Lehndorffów, ale służyli Polsce i królowi polskiemu. Ostatni z rodu - heinrich Lehndorf uczestniczył w spisku na Hitlera i został stracony w 1944 r.

KALININGRAD (pol.Królewiec, niem.Koenigsberg)

Informacja z 1926 roku (E.Chwalewik):

- Archiwum Państwowe (na zamku krzyżackim) zawiera najbogatszy w Prusach zbiór dokumentów: rękopisy i dokumenty klasztorów katolickich, księgi urzędowe

i sądowe różnych miast, 14 tomów korespondencji książąt pruskich z polskim dworem królewskim z lat 1525- 1628, 36 tomów akt dot.sejmów polskich i korespondencji z dostojnikami, ok.1000 listów itd., itd.

- Biblioteka katedralna - w wieży katedry liczy ok.2150 tomów, zawiera teologię XVI

i XVII, ma druki polskie i dotyczące Polski. Założona w 1620 r; w 1701 powiększona znacznie o darowizę rodziny Drozdów.

- Biblioteka miejska, założona w 1541 r, liczy 87 500 tomów, ma druki i rękopisy
polskie i Polski dotyczące.

- Biblioteka uniwersytecka - zawiera 380 000 tomów, 750 ikunabulów, 750 rękopisów
Najstarsze z XV/pocz.XVI w. Mieści w sobie darowizny znakomitości ówczesnych,
min. bibliotekę księcia Bogusława Radziwiłła ; wiele bezcennych druków polskich

i dotyczących Polski.

- Katedra ewangelicka (gotyk z XV w.) - mieści się tu grobowiec księcia Bogusława
Radziwiłła i jego małżonki Anny.

- Muzeum Miejskie - posiada obraz J.Brandta.

- Muzeum Prussia " niemieckiego Towarzystwa Starożytności w dziale etnograficzno-
archeologicznym posiada dużo przedmiotów dotyczących Mazurów i Litwinów prus
kich; przy Muzeum istnieje biblioteka podręczna poświęcona sztuce (5 000 tomów).

W kościele na Grobli Kamiennej aż po wiek XX odbywały się nabożeństwa w języku polskim.

Oprcowała; Barbara Chludzińska

(ciąg dalszy nastąpi)

 

 

 
Hosted by uCoz